مدتی است سوالاتی در خصوص میزان بارش ایران و ترکیه در رسانه ها مطرح می شود و مسئولین بخش های مرتبط با این موضوع، اظهار نظرهای متفاوتی کرده اند. اما تاکنون دلایل کارشناسی مبنی بر رد یا قبول این نظریه”چرا در ترکیه باران و برف می بارد، اما در ایران نه؟ “ ارائه نشده است.

در این خصوص با آوردن آمار و مستنداتی، به این مورد بصورت گزارش علمی پرداخته شده است:

-۱ جغرافیا و اقلیم شرق ترکیه

ارتفاعات شرقی ترکیه ناحیه ای کوهستانی است که ارتفاع آن در نزدیکی مرز ایران به ۲۲۰۰ متر می رسد. در این ناحیه حدود یک صد قله ارتفاعی بیش از سه هزار متر دارند. از مهمترین کوه های مرتفع شرق ترکیه می توان موارد ذیل را نام برد:

۱-۱-مرتفع‌ترین کوه‌های ترکیه در شرق این کشور قرار دارند. کوه آرارات مرتفع‌ترین (با ارتفاع ۵۱۳۷ متر) شناخته شده‌ترین کوه کشور ترکیه است رشته کوه آرارات در شمال شرق دریاچه وان ترکیه در استان آغری در نقطه مرز کشورهای ارمنستان و ترکیه و ایران (در فاصله کمتر از ۴۰ کیلومتری مرز ارمنستان و ایران) واقع شده‌است. قلهٔ آرارات بزرگ، در تمام طول سال از برف و یخی به عمق صد متر و به وسعت ۳۷ کیلومتر مربع پوشیده شده است.

۲-۱-دومین کوه مرتفع ترکیه، کوه جیلو با ارتفاع ۴۱۳۵ متر در استان حکاری قرار دارد. این کوه که در منتهی‌الیه جنوب شرقی‌ کشور ترکیه واقع شده، شرقی ترین امتداد ناحیه جنوب شرقی ‌کوه‌های توروس را تشکیل می‌دهد. قله‌ی این کوه در هر چهار فصل سال پوشیده از برف و یخ است.

۳-۱-کوه سبحان (با ارتفاع ۴۰۵۸ متر) سومین کوه مرتفع ترکیه است که در مرزهای منطقه ادیلسواز قرار دارد. این کوه بین ادیلسواز، ارکیس و پاتنوس و شمال دریاچه وان است.

۴-۱-کوه کوچوکاگری و قله آن به نام قله اینونو  “ششمین کوه مرتفع ترکیه” با ارتفاع ۳۸۹۶ متر است که در جنوب شرقی کوه آرارات قرار دارد. مرز ترکیه و ایران از دامنه شرقی این کوه می‌گذرد.

در نقشه توپوگرافی منطقه:

ارتفاعات بین ۰ تا ۵۰۰ متر، رنگ سبز روشن تا سبز تیره

ارتفاعات بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ متر، رنگ زرد تا نارنجی

ارتفاعات ۱۰۰۰ تا ۳۰۰۰ متر، رنگ قرمز تا قهوه ای

ارتفاعات ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ متر، رنگ سیاه

ارتفاعات بالای ۵۰۰۰ متر، رنگ سفید

درمنابع مختلف آب و هوایی آورده شده است: کوه‌ها مانع عبور سیستم‌های آب و هوایی باران‌زا شده و سایۀ خشکی را پشت آنها به وجود می‌آورند، بطوریکه هوای مرطوب را بادهای غالبی که به سمت قلۀ کوه در حرکت‌اند جذب می‌کنند. بدین ترتیب، ابرها در آنجا متراکم می‌شوند و قبل از آن که از قله عبور کنند ناگهان پایین می‌آیند. هوای بدون رطوبت تا کم رطوبت در پشت کوه پیشروی می‌کند که در نتیجه یک منطقۀ خشک‌تر به نام سایه‌باران می‌سازد. بعنوان نمونه در ایران نیز رشته‌کوه البرز مانع گذر ابرهای باران‌زا به مناطق مرکزی می‌شود. بدین ترتیب، مناطق شمالی رشته‌کوه البرز (استان گیلان، مازندران و گلستان) سرسبزند و مناطق جنوب رشته کوه البرز خشک.

با توجه به موارد فوق و توپوگرافی منطقه می توان بیان کرد با توجه به اینکه در شرق ترکیه و مناطق قفقاز و ارمنستان، مناطق کوهستانی بالای ۳۰۰۰ متر (به رنگ سیاه) بیشتر از مناطق کوهستانی شمال غرب ایران است، دامنه‌های شرق ترکیه (شمال غرب ایران)، به‌دلیل موقعیت بادپناهی، بارش بسیار کمتری را دریافت می‌کنند.

-۲ سطح پوشش و عمق برف

یکی از ابزارهای مهم و بروز سنجش آب و هوای مناطق مختلف جهان استفاده از تصاویر ماهواره ای است. در این گزارش از این محصول بصورت ذیل استفاده شده است:

 

نقشه های واقعی هواشناسی ۵۰۰ هکتوپاسکال (Actaul) نشان می دهد سامانه کم ارتفاع (با مرکز ۵۳۸ دکامتر) مستقر روی اروپا تا شاخ آفریقا که ماهیت سردچاله دارد، در راستای حرکت چرخشی شرق سوی خود در تاریخ ۱۲ ژانویه ۲۰۲۲ (برابر با ۲۳ دی ۱۴۰۰) فعال می باشد. این سامانه در محورچرخندی با افت ارتفاع فشار و گرادیان خطوط هم ارتفاع به همراه تاوایی مثبت در این لایه طی روزهای ۱۲ و ۱۳ ژانویه ۲۰۲۲ با تغذیه رطوبت (از شمال دریای سیاه تا جنوب دریای مدیترانه) با تاوایی مثبت هماهنگ با کم فشار دینامیکی سطح زمین (با کم بند ۱۰۰۸ میلی بار) موجب بارش برف قابل ملاحظه در مرکز تا بویژه شرق ترکیه شده است. این در حالی است که در شمال غرب و غرب ایران در این بازه با استقرار پشته ارتفاعی (۵۶۵ دکامتری) در سطوح میانی جو و هماهنگ با آن نفوذ زبانه پرفشار (۱۰۲۲ میلی باری)سطح زمین، شرایط جوی پایداری (Stable atmosphere) حاکم است (نقشه-۱).

نقشه -۱) خطوط هم ارتفاع ۵۰۰ هکتوپاسکالی (۱۲ ژانویه ۲۰۲۲)

 ماحصل این فعل و انفعالات جوی، بصورت بارش برف در مناطق مرکزی و بویژه در شرق ترکیه و در شمال غرب ایران بدون بارش برف در نقشه-۲) به وضوح قابل رویت است.

نقشه -۲) تصویر ماهواره ای از سطح پوشش و عمق برف (۱۲ ژانویه ۲۰۲۲)

اما با توجه به ماهیت سامانه فوق و در راستای شرق سوی آن، این سامانه با محورچرخندی با افت ارتفاع فشار و گرادیان خطوط هم ارتفاع به همراه تاوایی مثبت در این لایه طی روزهای ۱۵ و ۱۶ ژانویه ۲۰۲۲ با رطوبت منشاء گرفته از دریای سیاه تا دریای مدیترانه با تاوایی مثبت هماهنگ با کم فشار دینامیکی سطح زمین موجب بارش برف قابل ملاحظه در شمال غرب ایران نیز شده است (نقشه -۳).

نقشه -۳) تصویر ماهواره ای از سطح پوشش و عمق برف (۱۶ ژانویه ۲۰۲۲)

با توجه به نمونه آورده شده و مشابه فراوان  آن طی سالیان قبل، به یقین می توان گفت:

وقتی  از روی اقیانوس اطلس شمالی تا دریای سیاه و مدیترانه سامانه قوی جوی با رطوبت کافی تشکیل و شرایط از لحاظ دینامیکی در ستون جو برای حرکت آن (در حدود ۵ درجه عرض جغرافیایی) محیا باشد، این سامانه موجب بارش در تمامی مناطق ترکیه، در ایران از شمال غرب تا شمال شرق (استان های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، کردستان، زنجان، گیلان، قزوین، البرز، تهران، مازندران، مازندران، شمال سمنان، خراسان شمال و خراسان رضوی) و غرب افغانستان می شود و هیچ نیروی ماورای طبیعی و دست ساز بشری نمی تواند مانع انتقال و ریزش نزولات جوی در چنین مقیاس عظیم گردد.

-۴ کاهش محسوس بارش شرق ترکیه در سال های اخیر

علاوه بر دلایل ذکر شده، تحقیقی در خصوص کاهش بارش در شرق ترکیه داشتیم.

آمار سری بارش ایستگاه هواشناسی شهر وان طی ۴۳ سال گذشته (از سال ۱۹۸۱ لغایت ۲۵ دسامبر ۲۰۲۳) مورد تحلیل قرار گرفت. متوسط بارش دوره آماری این شهر ۴۱۹ میلیمتر در سال می باشد (نمودار-۱).

برای آشکارسازی تغییرات اقلیمی ، روند بارش آشکارسازی گردید و ملاحظه گردید روند بارش شهر وان ترکیه کاملا منفی بوده و به ازاء هرسال ۴٫۸ میلیمتر بارندگی در این شهر کاهش یافته است.(نمودار-۲).

برای تعیین جهش بارش از روش من کندال استفاده و دوره های تر و خشک این شهر تعیین و خروجی کار نشان می دهد دوره تر این شهر طی سال های ۱۹۸۱ لغایت ۲۰۰۲  با متوسط ۴۸۲ میلیمتر بوده است و  از سال ۲۰۰۳ میلادی (۱۳۸۲ شمسی) تا سال ۲۰۲۳ (۱۴۰۲ شمسی) بارش سالیانه این شهر با دوره خشک منطبق می باشد. بطوریکه بارش این دوره ۲۰ سال اخیر(۲۰۰۳ تا ۲۰۲۳) با کاهش حدود ۱۰۰ میلی متر به ۳۸۶ میلیمتر رسیده است (نمودار-۳).

۱- پاسخ اساتید و  مسئولین به دستکاری بارش و تفاوت بارندگی ایران با همسایگان:

 ۱-۱-دزدی ابر و برف مبنای علمی ندارد (ایرنا – ۱۲تیر ۱۳۹۷)

رئیس وقت پژوهشکده هواشناسی در رد اقدامی به نام ابردزدی یا آب دزدی از ابرهای ایران عنوان کرد که طرح چنین مباحثی پایه و اساس علمی ندارد. وی در گفت وگو با خبرنگار علمی ایرنا، به برخی اقدامات این پژوهشکده اشاره کرد و گفت: یکی از گروه های پژوهشی که مرتبط با تعدیل وضع هوا است، مجموعه اقداماتی در قالب پروژه ها بارورسازی، مه زدایی و تگرگ زدایی با هدف تعدیل شرایط آب و هوایی در مناطقی چون فرودگاه ها یا زمین های کشاورزی است. تجربه و مقاله های گوناگونی نیز چنین اقدامات و اثرات آن را تایید می کنند اما در سال های اخیر برخی موضوعاتی مطرح می شوند که بیشتر شبیه به شایعه بوده که نه فیزیک و نه هیچ منبع علمی موثق و متخصصی آن را تایید نمی کند. رنجبر با تاکید بر این که اظهار نظر افراد غیرعلمی در چنین مقوله هایی مردم و مسئولان دلسوز را از مسائل اصلی دور خواهد کرد، عنوان کرد: اظهارنظرها در باره ابردزدی آن هم در سطع وسیع برای یک کشور یا یک منطقه حقیقت ندارد چرا که حتی آمریکا و مناطق تحت اشغال رژیم صهیونیستی نیز اسیر پدیده ای به نام خشکسالی هستند. وی تصریح کرد: مسائلی مانند ابردزدی، وقوع طوفان های شدید یا دستکاری در اقلیم، دارای مبنای علمی نبوده و هیچ متخصص هواشناسی، فیزیک یا مرجع هواشناسی چنین موضوعاتی را به رسمیت نمی شناسد. 

     

 ۲-۱-دستکاری در ابرها؛ غیرمنطقی و نیازمند صرف هزینه های هنگفت (ایرنا – ۱۲ تیر ۱۳۹۷)

بهلول علیجانی بنیان‌گذار اقلیم‌ شناسی سینوپتیک نیز با نظریه سازمان هواشناسی موافق و معتقد است که اقدامی مانند ابردزدی یا دستکاری در ابرهای بارشی سایر کشورها در صورتی که امکان پذیر باشد، نیاز به صرف هزینه های هنگفت، تخصص و فناوری های ویژه ای است که هیچ یک از کشورهای حاضر در مسیر دریای مدیترانه تا ایران، چنین امکاناتی را در دسترس ندارند. علیجانی همچنین تاکید کرد: در مسیر کشور ما هیچ کشوری وجود ندارد که بودجه، تخصص و فناوری لازم دارد که به طور تقریبی کاری غیر عملی در شرایط کنونی است.

 

۳-۱- آیا توده‌های برفی نیز با مشاهده مرزهای کشور تغییر مسیر می‌دهند؟ (خبرگزاری تابناک – ۴ خرداد ۱۳۹۸)

بهروز ساری صراف رئیس دانشکده علوم محیطی دانشگاه تبریز گفت: مردم بارها بر زبان می‌راندند که چرا در مسافرت زمینی از سوی ترکیه به‌سوی مرزهای ایران تمام پهنه‌های خاک کشور ترکیه پوشیده از برف سنگینی است و به‌محض ورود به مرزهای ایران و با گذر تنها چند کیلومتر به داخل مرزهای ایران هیچ اثری از پوشش برفی مشاهده نمی‌شود، همین موضوع را در حضور جناب آقای دکتر کلانتری در زمان ریاست ایشان بر ستاد احیای دریاچه در زمان استانداری جناب دکتر جبار زاده و در حضور مدیران کل در حدود ۴ سال پیش مطرح کردم و ایشان در جواب اینکه آیا توده‌های برفی نیز با مشاهده مرزهای کشور تغییر مسیر می‌دهند به شوخی و جد خیلی صریح گفتند که «بلی، طوری شده است برف‌ها هم نمی‌توانند به مرزهای کشور ما بیایند» !.. یعنی ایشان هم به‌طور تلویحی قبول کردند که مشکلی در اتمسفر و فضای کشور ما وجود دارد که شاید آن زمان پدیده مشخصی را نمی‌شد مطرح کرد که اکنون موضوع به نظر این‌جانب روشن‌تر و مشخص‌تر شده است. 

 

۴-۱-سازمان جهانی هواشناسی بارورسازی ابرها برای حل مشکل خشکسالی توصیه نمی کند (خبرگزاری تسنیم – ۲۷ آذر ۱۴۰۲)

سحر تاجبخش رئیس سازمان هواشناسی در نشست خبری در خصوص دلیل بارش‌های بالا در ترکیه (مناطق مرزی با ایران) و عدم بارش در همان مناطق در داخل کشور و احتمال بارورسازی ابرها، گفت: باروری ابرها موضوع علمی قابل انجام و قابل بررسی است. سازمان جهانی هواشناسی اعلام کرده است فعالیت‌ها به‌عنوان عاملی برای حل مشکل خشکسالی می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد، در برخی مناطق با بارورسازی ابرها، افزایش بارش‌ها تجربه شده است، اما توسط سازمان جهانی هواشناسی بارورسازی ابرها به‌عنوان راه‌حلی عملیاتی برای حل مشکل خشکسالی توصیه نشده است. 

 

 ۵-۱-گاهی برخی کشورها از روش‌های مصنوعی جهت ایجاد بارش‌ها استفاده می‌کنند (خبرگزاری جماران – ۱ دی ۱۴۰۲)

علی سلاجقه رییس سازمان محیط زیست گفت: بارش‌ها گاهی به صورت طبیعی است و گاهی برخی کشورها از روش‌های مصنوعی جهت ایجاد بارش‌ها استفاده می‌کنند.  شاید دشمن از هر چیزی استفاده بکند تا طرف مقابل خودش را تحت تاثیر قرار بدهد، بعید نیست.  تاکنون درباره اینکه اقدامات خصمانه‌ای علیه بارش‌ها با این مقیاس وسیع که یک کشور تحت تاثیر قرار بگیرد هنوز کار تحقیقاتی صورت نگرفته است و احتمال این کار در مقیاس کوچک است. 

 ۶-۱-ترکیه فناوری بارورسازی ابرها را در اختیار ندارد (خبرگزاری جماران – ۱ دی ۱۴۰۲)

مصطفی کایماک، مهندس آب و هوا در ترکیه گفت: باید به مردم ایران اطمینان بدهم برفی که در عکس می بینند یک رخداد کاملا طبیعی است و ترکیه فناوری بارورسازی ابرها را در اختیار ندارد. در گذشته چند مورد تحقیق آموزشی در منطقه مرمره انجام شده است. باید اضافه کنم که بارورسازی ابرها یک فرایند بسیار پیچیده است که از نظر علمی هم تایید نشده است. 

۷-۱- اینکه طرف ترکیه برف می بارد و ایران نمی آید خیلی عادی است (خبرگزاری جماران – ۱ دی ۱۴۰۲)

پروفسور ال روبوک، اقلیم شناس گفت: برف زمانی می بارد که هوا بالا رود و با سرد شدن دما به صورت برف به زمین بازمی گردد. بالا رفتن هوا می تواند به وسیله جابجایی هوا بین کوه ها هم انجام شود، برای همین خیلی عادی است که یک طرف کوه برف ببینید و طرف دیگر کوه چیزی نباشد. این رویداد در کوه های راکی همیشه اتفاق می افتد. من نمی دانم الگوی طوفان در ترکیه و ایران چگونه است، اما اگر طرف ترکیه برف می بارد و ایران نمی آید، می تواند توضیحی برای الگوی بارش برف در منطقه باشد. ولی در کل، بارورسازی ابرها کارساز و عملی نیست. ممکن است روی منطقه ای که خودش برفی است کمی تاثیر بگذارد اما نمی تواند از هوا برف تولید کند.  

 ۸-۱-مقایسه بارش های ایران و ترکیه اساسا کار غلطی است (خبرگزاری جماران – ۱ دی ۱۴۰۲)

صادق ضیائیان، رئیس سازمان ملی پیش بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا دراین باره گفت: «ترکیه کشوری است که در کنار دریای مدیترانه و سیاه قرار دارد و رطوبتش بالاست و به طورطبیعی بارش های آن بیشتر از ایران است. بنابراین مقایسه بارش های ایران و ترکیه اساسا کار غلطی است؛ مثل این که بارش های استان های حاشیه دریای خزر را با تهران مقایسه کنیم.

 اظهار نظر اساتید حوزه هواشناسی و جغرافیایی طبیعی طی سال های اخیر، اکثر بازگوی کننده طبیعی بودن نزولات جوی در کشور می باشد.

-۵ نتیجه گیری

با توجه به مستندات ارایه شده و با تاییددیدگاه کارشناسی همکاران ارجمندم در سازمان هواشناسی کشور و اساتید محترم دانشگاه ها، شایعه دست کاری در بارش ایران را رد می نمایم. 

رسول همتی

 (۵ دی ۱۴۰۲)